کتاب تاریخ آلبانیایی های قفقاز

کتاب حاضر به بررسی تاریخ ارّان یا آلبانیا که از مناطق مهم قفقاز به شمار می‌آید، می‌پردازد. تاریخ آغوانک یا آلبانیا نوشته موسی داسخوررانتسی است که به احتمالی خود از جاثلیقان آلبانیایی بوده و تاریخ آلبانیا را در سه کتاب متوالی از دوران اساطیری تا قرن دهم میلادی روایت می‌کند. کتاب نخست متشکل از سی فصل، کتاب دوم پنجاه و دو فصل و کتاب سوم، بیست و سه فصل است. زمان زندگانی نویسندگان هم مشخص نیست و در این مورد تاریخ‌های متفاوتی همچون قرن دهم یا اواخر قرن یازدهم و دوازدهم بیان شده است. از ویژگی‌های اصلی این اثر، استفاده به نسبت زیاد از روایات کتب مقدس در خلال حوادث تاریخی و تلاش برای توضیح تحقق آن‌هاست. مولف در ادامه توضیح می‌دهد که خودآلبانایی‌ها به این سرزمین به دلیل شیرینی راه‌های آن، آغوانک می‌گفتند. در ادامه او به اوضاع منطقه می‌پردازد و می‌گوید بنا به تنوع ملت‌های شرق و نابودی کتب و وصیت‌نامه‌ها با آتش، اطلاعات کمی از تاریخ آلبانیا از ارّان تا شاهی اورنایر وجود دارد که از دوران این شاه به بعد است که بنا به گفته مولف مردم به مسیحیت رو آوردند. حوادث و وقایع مربوط به تغییر کیش این مردم، چگونگی گسترش ارمنی‌ها، گرجی‌ها، ایرانیان و … در این اثر، بسیار تحت تأثیر روایات مسیحی قرار گرفته است. در ادامه مولف به دیگر شاهان آلبانیا و خاندان‌های حکومت گر در این سرزمین پرداخته است. توضیح و تفصیلات مورخ در رابطه با مسیحیت و چگونگی گسترش آن، مقامات دینی و … در آلبانیا و دیگر مناطق از جمله اورشلیم همچنان جایگاه خاص خود را در متن کتاب دارد. داسخورانتسی، کتاب سوم را با تاریخ اسلام و چگونگی ظهور و گسترش آن آغاز می‌کند. او دیدگاه مثبتی نسبت به اعراب ندارد و آن‌ها را فاقد تمدن می‌داند. مطالب فصل نخست این کتاب حاوی اطلاعات و روایات نادرست و کذب در مورد این برهه از تاریخ و همچنین شخصیت پیامبر اکرم (ص) است. به این دلیل مترجمان در این کتاب از ترجمه آن خودداری کرده‌اند. در فصل دوم مولف پس از بیان تاریخ نخستین اسلام، به طول خلاصه تاریخ خلفا، بیان نام و سال‌شمار خلافت و حوادث دوران آنان می‌پردازد که باز هم در بسیاری از موارد از نظر تاریخی نادرست است. او سپس در رابطه با تاریخ سیاسی و دینی آلبانیا و شاهان آن و ارتباط آن‌ها با خلفای مسلمان و ارمنی‌ها، رومی‌ها و در پاره‌ای موارد درباره این اقوام با هم توضیح می‌دهد. در پایان وی اطلاعاتی از قدرت گیری دوباره حکومت‌های ایرانی و ضعیف شدن اعراب و تأثیر آن بر وضعیت آلبانیا ارائه می‌دهد.