کتاب مهارت حضور در نماز

نماز حقیقتی است که هیچ عمل صالحی در ارتقای وجودی انسان و نزدیکی او به حق با آن هماوردی نمی کند. در قرآن و روایات، این حقیقت موجب رسیدن انسان به اوج پاکی و عالی ترین مقام انسانی یعنی مقام فنای ذاتی است. تمام لحظاتی که در نماز به سر می بریم در ارتباط مستقیم با خدا و اتصال کامل با محبوبیم؛ لذا نماز خود قرب است نه وسیله ای برای قرب. به همین جهت امام صادق علیه السلام می فرمایند: «إذا قام الْمصلّی إلی الصّلاة نزلتْ علیه الرّحْمة منْ أعْنان السّماء إلی أعْنان الْأرْض و حفّتْ به الْملائکة و ناداه ملک لوْ یعْلم هذا الْمصلّی ما فی الصّلاة ما انْفتل؛ هنگامی که نمازگزار برای نماز برمی خیزد رحمت از آسمان بر او نازل می شود، ملائکه او را دوره می کنند و در برمی گیرند و فرشته او را صدا می زند. اگر این نمازگزار می دانست در نماز چه چیزی است، هرگز از نماز دست نمی کشید». این اتصال، به تدریج حقیقت او را وسعت بخشیده و طبیعتش را تغییر می دهد. قرآن کریم در این ارتباط می فرماید: «إنّ الْإنْسان خلق هلوعا؛ إذا مسّه الشّرّ جزوعا؛ و إذا مسّه الْخیْر منوعا؛ إلّا الْمصلّین؛ الّذین همْ علی صلاتهمْ دائمون؛ طبیعت انسان حریص است؛ وقتی به او سختی و ناراحتی می رسد، ناله و زاری می کند؛ و وقتی خیر به او می رسد همه را به خود اختصاص می دهد؛ غیر از نمازگزاران؛ آن ها که نماز برای آن ها دوام پیدا کرده است». نماز، ماهیت انسان را عوض می کند و ذائقه اش را تغییر می دهد. نمازگزار با ارتباط محبتی عمیقی که با خدا پیدا می کند همه ارزش های مادی در نظرش کوچک می شود. منوع به خیر، اینک حریص به خیرات و آماده «فاسْتبقواْ الْخیرات» می گردد، جز زیبایی و جمال حق چیزی مشاهده نمی کند و غیر رضای او چیزی نمی طلبد. این وسعت وجود به آنجا می رسد که خداوند می فرماید: «لا یسعنی ارْضی ولا سمائی ولکنْ یسعنی قلْب عبْدی الْمومن ؛ زمین و آسمانم، گنجایش تجلی حقیقی مرا ندارد؛ اما دل بنده مومنم دارای چنین گنجایش و وسعتی است». نماز برای به فعلیت رساندن این ظرفیت است. بجا آوردن نماز با چنین ویژگی ای، امر سنگینی است. قرآن در این مورد می فرماید «و انها لکبیرة إلاّ علی الْخاشعین». نماز امر بزرگ و سنگینی است. نماز حقیقتی است که حفظ کامل ملکوت و شرایط آن ، چنان دشوار است که جز خاشعین از عهده آن برنمی آیند. در نماز انسان به عالی ترین شکل، در محضر حق حضور می یابد؛ به همین جهت باید هیبت و عظمت این محضر قلب او را فراگیرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام با همه معرفت و خلوصشان هنگام برپایی نماز، رنگ رخسارشان دگرگون می شد و لرزه بر اندامشان می افتاد. در سخن معصومین علیهم السلام و معارف دینی فاصله بین نماز مقبول و موثر با نماز غیر موثر بسیار زیاد است. یکی از شرط های اساسی قبولی نماز نزد خداوند، توجه است. میزان قبولی نماز، به اندازه حضور و توجه در آن است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند: «لا ینظر الله إلی صلاة لا یحضر الرّجل فیها قلبه مع بدنه؛ نمازی که در آن قلب نمازگزار با بدنش حضور نداشته باشد مورد توجه خدا قرار نمی گیرد». متأسفانه بسیاری از ما مسلمانان هیچ تلاشی برای اقامه نماز موثر نمی کنیم و به حقیقتی با این همه آثار، فقط نگاهی تکلیفی داریم و آن را بدون توجه برگزار می کنیم. نتیجه چنین نگاه و عملی، ایجاد یکی از مهم ترین معضلات در زمانه ماست. اگر قرآن می فرماید: «انّ الصّلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر؛ همانا نماز انسان را از بدی ها دور می کند»؛ چگونه است که نماز در وجود نمازگزاران این تأثیر را ندارد؟ چرا نمازگزاران آن گونه که انتظار می رود پایبند اخلاقیات و اعمال نیکو نیستند و حتی گاهی جوامع و گروه هایی که اهل نماز نیستند اخلاقی تر به نظر می رسند؟ این خاصیت ذاتی نماز یعنی دور کردن انسان از هر نوع بدی -که به صورت یک قانون جدی در قرآن مطرح می شود- برای نمازی است که موجب ارتباط عمیق با خداوند شود. خداوند فلسفه و حقیقت نماز را احیای یاد خود می داند. قرآن در این زمینه می فرماید: «أقم