کتاب البلدان

“البلدان “تالیف “ابن واضح یعقوبی “قدیم ترین کتاب جغرافیایی عربی است که در قرن سوم هجری تالیف شده است .یعقوبی در این کتاب پس از توصیف کامل “بغداد “و “سر من رای”، سه بخش از سرزمین های معروف زمان خودش را توصیف نموده که عبارت اند از1 : بخش مشرق، 2 بخش قبله، 3 جربی = بخش شمال .سپس در ملحقات کتاب به ذکر مطالب مختلف جغرافیایی روی می آورد . در این کتاب ابتدا ذکری از منازل و فواصل آمده، سپس از آب و هوا، محصولات، نژاد مردمان، مقدار خراج و والیان شهرها اطلاعاتی درج شده است .بخش مهمی از کتاب که در تعریف شهرها و دیه های ایران است از نظر جغرافیای تاریخی ایران و شناخت ریشه نام های جغرافیایی حایز اهمیت است .مواضعی که در این کتاب از آنها سخن رفته عبارت اند از1 : بخش مشرق :عراق عجم، کمره، حلوان، دینور، قزوین و زنجان، آذربایجان، همدان، نهاوند، کرج، قم، اصفهان، ری، قومس، طبرستان، گرگان، طوس، نیشابور، مرو، بوشنج، بادغیس، سیستان، والیان سیستان، کرمان، طالقان، جوزجان، بلخ، مرورود، ختل، بخارا، صغد، سمرقند، فرغانه، تاشکند، چاچ، والیان خراسان2 . بخش قبله :خطه های کوفه، منزل های از کوفه تا مدینه و مکه، مدینه، مکه، جزیره های یمن3 . بخش شمال :بصره، جندحمص، جند دمشق، جند اردن، جند فلسطین، مصر، بلاد نوبه، بلاد بجه، مغرب، برقه، سرت، ودان زویله، فزان، اطرابلس، قیروان، اندلس، تاهرت، سجلماسه، سوس اقصی .لازم به ذکر است کتاب البلدان کامل و تمام به دست ما نرسیده بلکه قسمت مهمی از آن مربوط به بصره و عربستان مرکزی و هندوچین و بیزانس و ارمنستان و عواصم از میان رفته است .ترجمه فارسی کتاب نخستین بار در سال 1343به چاپ رسیده و اینک به چاپ چهارم می رسد .صفحات پایانی به ملحقات، کتاب نامه و فهرست ها و نمایه ها اختصاص دارد .