کتاب عقلا برخلاف عقل

مجموعه حاضر، مشتمل است بر مقالاتی از “علی دشتی” با این عناوین: “عقلا برخلاف عقل”، “غزالی و نصیحه الملوک”، “آیا نظمی در کار است؟”، “گرایش انسانی در ادب ایران”، “قدرت پندار و شهوت” و “فتوایی عجیب! (غزالی در خدمت خلیفه‌ی عباسی)” برای نمونه در مقاله‌ی نخست، مخاطبان با معارضه‌ی اهل سنت و جماعت در مقابل علوم اوایل یعنی دانش‌های یونانیان و نقش ایرانیان در نشو و نمای فرهنگ بشری، تقویت فلسفه و ایستادگی در برابر زهد خشک و تعبد جاهلانه آشنا می‌شوند. آن‌ها ضمن آگاهی از محتوای کتاب “احیاء العلوم”، “المنقذمن الضلال”، “تهافت الفلاسفه” و “فضایح الباطنیه” تالیف امام محمد غزالی، به گفته‌ی نویسنده، “درمی‌یابند که یک متفکر متحرک دانا و جامع‌الاطراف، چگونه در برابر تفکر اشعریان و عقاید جبری خلیفگان بغداد غالبا تسلیم می‌شود و دانش گسترده‌ی خود را در تشخیص صحیح از سقیم به کار نمی‌اندازد!”نویسنده در هفت فصل متفاوت به بررسی‌هایی پیرامون عقل و عقلانیت پرداخته است. در فصل اول با عنوان «عقلا بر خلاف عقل» نویسنده به بررسی تاریخی عقل‌ستیزی در تاریخ اسلام می‌پردازد. دشتی به صراحت عنوان نمی‌کند که از نظر او، دین اسلام حاوی این عناصر عقل‌ستیزانه است یا فرهنگ عربی – سامی، متن کتاب قدری دوپهلو است. گاه نیز به نظر می‌رسد نقد او متوجه کلیت دین اسلام نیست بلکه نحله‌ها و فرقه‌های بخصوصی را در این زمینه مقصر برمی‌شمارد، به طور مشخص افرادی مانند امام محمد حنبل و اشعریانی مانند امام محمد غزالی. او تعادل خفیفی در عقل‌ستیزی را دوران خلفای عباسی سراغ می‌گیرد و آن را نتیجه ترجمه و نشر اندیشه‌های ایران باستان و یونانی و نفوذ ایرانیان در حکومت‌داری برمی‌شمارد. این تغییرات با واکنشی مواجه می‌شود که نتیجه آن عقل‌ستیزی است. .