کتاب منطق سمرقندی

شمس‌الدین محمدبن‌ اشرف حسینی سمرقندی (ح650-722ق)، فیلسوف، متکلم، منطق‌دان، و ریاضی‌دان بنام سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری است. در ریاضیات و هندسه، کتاب أشکال التأسیس او بسیار شناخته شده است و در منطق، رسالة «آداب البحث و المناظره» همواره محل ارجاع و شرح و حاشیه بوده و هم‌چنان هست.

در منطق اما، شاید مهم‌ترین آثار او، که متأسفانه در دوران معاصر پرده‌ای از غفلت آن را پوشانده بود، دو کتاب قسطاس الأفکار و شرح القسطاس، شرح خودنوشت او بر کتاب نخست است که خوش‌بختانه در سال‌های اخیر تصحیح و منتشر شده‌اند. سمرقندی در دو کتاب اخیر نوآوری‌های منطقی بسیاری دارد که در کتاب حاضر به مهم‌ترین و شاخص‌ترین این نوآوری‌ها پرداخته شده است:

۱. تأسیس قیاس مرکب از قضایای خارجیه، حقیقیه و ذهنیه؛

۲. انکار برخی ضرب‌های قیاس اقترانی شرطی ابن‌سینا.

سمرقندی برای نخستین و آخرین بار در تاریخ منطق در جهان اسلام به قیاس‌های حملی و اشکال چهارگانه با ترکیبی از قضایای خارجیه، حقیقیه و خارجیه پرداخته و نتایج آنها را به تفصیل معرفی کرده است. در کتاب حاضر، تلاش شده است نقاط مثبت این نوآوری سمرقندی تقویت شده و از نقاط ضعف پیراسته شود. حاصل کار، صورت‌بندی دقیق قیاس‌های مرکب از قضایای سه‌گانه است که برای نخستین بار در طول تاریخ در این کتاب معرفی می‌شود.

نوآوری دوم سمرقندی در قیاس‌های اقترانی شرطی است که ابن‌سینا بزرگ‌پرچم‌دار آن است. سمرقندی با نقد نظریۀ ابن‌سینا در این زمینه، نظریه‌ای نوین ارائه کرده است که به طور خاص، سابقه و لاحقه‌ای در میان منطق‌دانان مسلمان ندارد. در کتاب حاضر نشان داده می‌شود که این نظریه با برخی منطق‌های فلسفی غیر‌کلاسیک جدید مانند منطق استلزام اکید سی. آی. لوئیس و منطق ربط الن راس اندرسون و نوئل دی. بلنپ مطابقت دارد.