کتاب دیوان قطران تبریزی

قطران تبریزی از گویندگان معروف قرن پنجم و بزرگترین شاعر آذربایجان پیش از نظامی و خاقانی است. او در میانه سالهای ٤٠٠ تا ٤٨٥ ق می زیست. در این سالها با ناصرخسرو قبادیانی (درگذشت: ٤٨١ ق) دیدار کرد. اشاره ناصر خسرو در سفرنامه خود به این دیدار مشهور است، و دور نیست که اسدی طوسی مولف لغت فرس و نیز عنصر المعالی نویسنده معروف قابوس نامه را هم در دستگاه امیران آذربایجان دیده باشد.

قطران بیشتر ایام شاعری خود را در دربار حاکمان آذربایجان و اران و ارمینیه گذرانده و جمعی از آنان را ستوده است و به سبب همین پیوند بخشی از تاریخ شمال غربی ایران در شعر او انعکاس یافته است، چنانکه دیوان او از مهم ترین منابع تاریخی و حتی گاه تنها منبع دوره‌ای از تاریخ آن نواحی است. به علاوه، بسیاری از شخصیت های مهم و موثر آن روزهای آذربایجان و اران را با شعر قطران می توان شناخت و صورت کهن نامهای بعضی از شهرها را در سخن او می توان یافت. گذشته از این بهره های تاریخی و جغرافیایی، دیوان قطران تبریزی مجموعه ای قابل ملاحظه از عناصر فرهنگی بخش هایی از ایران قرن پنجم را دربردارد. شعر قطران دنباله شعر عصر غزنوی است و از شعر فرخی، عنصری و ناصر خسرو تاثیر پذیرفته است؛ اما در روزگار خود به شهرت و سرعت انتشاری رسیده است که همین رابطه و پیوستگی را میان شعر او و امیر معزی شاعر معروف دربار سلجوقی نشان داده اند. از سوی دیگر، شعر قطران سند حضور شاهنامه در آذربایجان و اران قرن پنجم نیز هست.

(دو جلدی)