کتاب نفوس مرده

نویسنده در «نفوس مرده»، کارمندی به نام چیچیکوف را به تصویر می کشد که برای دست یابی به ثروت، بر حسب تصادف در معامله ای غیر قانونی قدم می گذارد و در این راه دست به هر کاری می زند. در حقیقت گوگول تمامی این حوادث را با استادی ستایش انگیزی بر زمینه ی پرده ی نقاشی رنگارنگی از شهرستان ها و روستاهای روسیه برجسته می کند و جز قهرمان اصلی، چهره های گوناگونی را به تصویر می کشد که همگی قهرمانانی فراموش نشدنی اند. او از سوی دیگر هرگز جنبه ی شاعرانه و تغزلی را از نظر دور نداشته و این شیوه به اثرش رنگ شعری می بخشد. «نفوس مرده» با وجود مسخره آمیز بودن مضمون، دلپذیری موضوع و دل نشینی مکالمه ها، پس از انتشار به شکل تصویری شوم و صادقانه از حقایق و اوضاع روسیه تلقی شد و بار دیگر گوگول قاضی بی رحم و باریک بینی معرفی شد که جز معایب و نواقص چیز دیگری را نشان نداده است و این خود نقض غرض بود، زیرا قصد گوگول نشان دادن یک روسی تمام عیار بود، چه در نمایش خصایل اخلاقی و غنای روحی و چه در به تصویر کشیدن معایب، که همه ی این ها با در نظر گرفتن جنبه ها ی مسخره آمیز و خنده آور ساخته شده است. اما در شخصیت گوگول میان جنبه ی انسانی و هنری رابطه ای وجود نداشت. جنبه ی انسانی او می خواست کشورش را به افتخار برساند و جنبه ی هنرمندی اش آثاری خلق می کرد که جنبه ی انسانی او را تباه می کرد. سوء تفاهم غم انگیز و قضاوت بی رحمانه ی مردم از داستان «نفوس مرده» نویسنده را به تزلزل شدید روحی دچار کرد، چنان که مدت ها میان اقامت در صومعه و سفر به اورشلیم تردید داشت. سپس ناگهان از پترزبورگ گریخت و به رم رفت و در رم به نوشتن دنباله ی داستان پرداخت تا شاید بتواند اثری درخشان پدید آورد و به گمان خود با خلق قهرمانی مثبت و با تقوی اشتباه قسمت اول را جبران کند و در واقع «نفوس مرده» را به «نفوس زنده» مبدل کند و محاسن و فضایل ملت روس را در آن به تصویر کشد. هر چند که در این کار نیز به نوعی دیگر با شکست روبه رو شد و تصویری از آن چه که خود خواهان آن بود ارائه نداد، اما گوگول را می توان از بزرگ ترین نویسندگان روسی دانست که چه از نظر قدرت تخیل و چه از نظر سبک نگارش هیچ نویسنده ی روسی نتوانسته است چون او تا این حد به غنای زبان دست یابد. گوگول طبعی ناسازگار و حساسیتی بیمارگونه و روحی انزوا طلب داشت، اما همین بیمار روحی از قدرت خلاقانه ی شگرف و بصیرت فراوان و چشم تیزبین و نقادانه برخوردار بود. او را به حق می توان از نویسندگان دوره ی رومانتیسم و رئالیسم به شمار آورد و نفوذش در ادبیات روس چنان است که همواره از او به عنوان یکی از نویسندگان شاخص ادبیات روس می توان نام برد.