کتاب ستون پنجم

حضور و فعالیت عوامل و هواداران ایرانیِ آلمان در ایام جنگ دوم جهانی ـ نیروی موسوم به «ستون پنجم» ـ هنوز هم یکی از مضامین مبهم تاریخ معاصر ایران است. در این زمینه به‌جز خاطراتی از شولتسه هولتوس (یکی از عوامل اصلی آلمان در ایران) و خاطراتی چند از ایرانیانِ همراه با این تحرکات، نوشته‌های درخور توجه دیگری در دست نیست.

یکی از مهم‌ترین گزارش‌هایی که می‌تواند به روشن‌تر شدن این بحث کمک کند، اسناد دوایر اطلاعاتی و امنیّتی ارتش بریتانیا است که در آن سال‌ها در ایرانِ تحت اشغال، وظیفه شناسایی و دستگیری این شبکه را بر عهده داشتند. آن‌چه در این کتاب ارائه می‌شود، بخش‌هایی از این اسناد و گزارش‌هاست که اخیراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.

کتاب در سه بخش تنظیم شده است: ۱. گزارش‌های کلی، ۲.پرونده‌های اصلی، ۳. اسناد و گزارش‌های پراکنده.

در بخش اول، گزارش‌هایی دربارۀ «توطئۀ ستون پنجم آلمان در ایران»، «برنامۀ متلاشی کردن ستون پنجم» و «سرانجام ستون پنجم» درج شده است.

بخش دوم شامل پرونده‌های سران و دست‌اندرکاران «ستون پنجم»، افراد مرتبط با آن‌ها و نیز مطلعین از موضوع است. پرونده‌های اصلی متعلق به حبیب‌الله نوبخت، برادران قشقایی، برادران فرزاد، پرویز وهاب‌زاده و محمدحسین حسام وزیری است. رویدادهای مختلف مربوط به ماجرای «ستون پنجم» مانند فرود چتربازان آلمانی در ایران و مخفی شدن‌شان و سپس دستگیری و بازجویی از آن‌ها توسط اطلاعات ارتش بریتانیا، دستگیری و بازجویی از آیت‌الله کاشانی، تشریح شبکه‌های موازی عوامل آلمان در ایران و نقش افسران آلمانی چون فرانتس مایر و برتولد شولتس در هدایت کار در این بخش به تفصیل شرح داده شده است.

ستون پنجم علاوه بر این‌که یک پژوهش تاریخی است و روشنگر بخشی از زوایای تاریک تاریخ معاصر ایران، به خاطر شرح رویدادهای جنگ جهانی دوم و رقابت‌های دستگاه‌های جاسوسی دولت‌های متخاصم اثری پرکشش و خواندنی است.