کتاب مخزن‌ الاسرار

مخزن‌ الاسرار نخستین منظومه از پنج منظومۀ نظامی است که وی آن را در جوانی سروده است. این کتاب را که شامل 2217 بیت در این تصحیح است می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول شامل ابیاتی در توحید و ستایش و ذکر عظمت و قدرت خداوند و مناجات به درگاه اوست و نعت‌هایی دربارۀ رسول اکرم (ص) و توصیف معراج آن حضرت، مدح ملک فخرالدین بهرام‌شاه و سپس گفتارهایی دربارۀ سبب نظم کتاب، فضیلت سخن، برتری سخن منظوم بر منثور، در معرفت دل و طلب حقایق و سپس توصیف مکاشفه‌هایی در خلال دو خلوت است. حدود هشتصد بیت از مخزن به بیان این مقدمات اختصاص دارد. بخش دوم کتاب شامل بیست مقاله است که در آن‌ها مطالبی اخلاقی و گاه انتقادی طرح می‌شود که در خلال بسط و بیان، با اندیشه ها و مضامین و تصویرهایی مناسب همراه می‌گردد و مخاطل به رعایت آن‌ها سفارش و ترغیب می‌شود و در پایان هم داستانی نقل می‌گردد که با موضوع کانونی مقاله کم و بیش تناسبی دارد. از میان آثار نظامی همین اولین اثر اوست که صبغۀ تعلیمی دارد و محتوای آن در بخش دوم، طرح همان مطالب حکمی و اخلاقی با صبغۀ عرفانی است که در آثار مشابه دیگر نیز ملاحظه می‌شود.

حکایت‌هایی که در پایان هر مقاله می‌آید معمولا مناسب با اندرزها و سفارش‌هایی است که در بیت‌های پایانی هر مقاله مطرح شده است. غالب این حکایت‌ها داستان‌واره‌هایی هستند که به نظر می‌رسد نظامی از متون دیگر برگزیده و آن‌ها را بر اساس عقاید و اندیشه‌ها و سلیقۀ خود مناسب با مقال روایت کرده است. در مخزن الاسرار زبان غالبا پیچیده و گاه در مقایسه با زبان شاعران خراسان و عراق ناآشنا و در مواردی بیش از حد موجز است. وزن انتخاب شده برای مثنوی نیز روان و مناسب برای روایت و بیان شعر تعلیمی نیست و مطالب اخلاقی به آسانی در آن جا نمی‌افتد. این خصوصیات می‌باید ناشی از عوامی باشد که نظامی را هنگام سرودن مخزن در شرایط روحی خاصی قرار داده باشد.شاید بتوان دشوارگویی نظامی را به سبب اضطراب ناشی از شهرت شاعران پیش‌کسوت ناحیۀ آذربایجان و خصوصا شاعران خراسان دانست.

نظامی هنگام سرودن مخزن هم جوان است هم کار شاعری اش را با اثری تعلیمی آغاز می کند که چندان با سن و سال او سازگاری ندارد. او مخزن را تحت تأثیر چند عامل مهم سروده است که در شیوۀ بیان او تأثیر مستقیم داشته اند. از مهم‌ترین این عوامل، نگرانی و اضطراب او از قضاوت پیران و ادبای معاصر پیش‌رو و سابق بر خود است که مبادا به سبب جوانی او را به عنوان شاعر در جرگۀ ادیبان و شاعران عصر نپذیرند. از سخنان نظامی دربارۀ ابنای روزگار و فضلا و ادبای عصر می‌توان این نگرانی را آشکارا دریافت.