کتاب نمک‌‌‌‌ نامه

در کتاب نمک‌‌‌‌نامه (جستارهایی در باب ذوق ایرانی) خواهید خواند که میان زیبا و خواستنی فاصله‌ هست؛ نمک‌نامه دربارۀ دومی است. هرچیز برای آنکه مؤثر و ماندنی شود باید زیر دندان مزه کند و بر دل بنشیند. وقتی قادر نیستیم مرغوبیت و دلنشینیِ چیزی را با براهین عقلی توضیح دهیم، از اصطلاحاتی مثل ملیح، بامزه یا نمکین استفاده می‌کنیم. این یعنی ذائقۀ ما برای درک هرچیز نخست آن را به «مزه» ترجمه می‌کند. اگر پسندید به خاطر می‌سپارد و در غیر این‌‌ صورت از یاد می‌برد. همواره صفات، ابتکارات و چاشنی‌هایی وجود داشت که شعر، نثر، خوراک‌، و باغ را آن‌قدر ذوق‌بخش کند که بر دل مخاطب ایرانی بنشیند، او را به حظّ برساند و در ذهن و دل او ماندگار شود. در وهلۀ نخست غالب یادداشت‌های این مجموعه، دربارۀ غذا و تنقلات به نظر می‌آید. به این علتِ مهم که «چشیدن» بهترین استعاره برای فهمیدن است، آن هم فهمیدنی بی‌واسطه؛ وقتی برای درک مرغوبیت چیزی نیازی به چرتکه دست گرفتن یا استمداد از عقل و براهین منطقی نداریم، مثل وقتی است که از خوردن غذایی نغز حظّ می‌بریم. کمتر کسی است که از خوردن چنین غذایی کیف نکند و انگشت‌شمارند کسانی که با خوردن غذای بد «توی ذوقشان نخورد». ازهمین‌رو «ذائقه» هرچند به معنی چشایی است، ولی در معنی به همۀ اموری تعلق گرفته که ادراکش وابسته به استدلال، سواد و مهارت آن‎چنانی نیست. کتاب حاضر جستجویی است برای یافتن رموز این دلپذیری در موضوعات مختلف. از اینکه قدما در توضیح این مقبولیت صفت «نمکین» را به‌کار برده‌اند و کسی یا چیزی را «کان نمک» خوانده‌اند، می‌شود حدس زد که نزد آنان رمز لطف این آثار، اتصالشان به سرچشمه‌ای واحد بود که آنها را متجانس و هماهنگ و برای ذائقۀ عامه آشنا و مقبول می‌کرد. کتاب نمک‌‌‌‌نامه (جستارهایی در باب ذوق ایرانی) ادعای رسیدن به آن سرچشمه خیال‌انگیز را ندارد و تنها تلاشی است در یافتن و پی گرفتن رگه‌‌هایی با این امید که راه به معدن برد. این رگه‌ها عبارتند از: بو، مزه، سفره، شعر، نثر، آب، باغ، ابر و باد، رنگ و نظم.