سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1300 – 1357

ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که استعمار نو را آزمایش کرد. به دنبال جنگ جهانی اول و فروپاشی چهار امپراتوری بزرگ آلمان، اتریش مجارستان، روسیه و عثمانی دولت بریتانیا که برنده واقعی جنگ به شمار می رفت، ابتدا درصدد برآمد با همان شیوه قدیمی استعماری، ایران را نیز مانند مصر و افغانستان تحت الحمایه خود قرار دهد و در اجرای همین سیاست بود که قرارداد ۱۹۱۹ را با وثوق الدوله امضا کرد که دارایی و ارتش ایران را تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می داد. اما هنگامی که قرارداد مزبور با مخالفت شدید دولت های امریکا و فرانسه روبرو گردید که آن را مغایر با چهارده ماده پیشنهادی پرزیدنت ویلسون و میثاق جامعه ملل دانستند که حق تعیین سرنوشت را برای کلیه ملت های آزادشده به رسمیت شناخته بود، و ضمنا ناسیونالیست های ایرانی نیز به مخالفت با آن برخاستند، انگلیسی ها از اجرای قرارداد و استعمار مستقیم صرفنظر کرده ناچار به شیوه جدیدی متوسل شدند و آن استقرار یک رژیم دست نشانده به ظاهر ناسیونالیست بود که در عمل نقشه های آنان را اجرا کند و حافظ منافعشان باشد. کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و استقرار حکومت رضاخان در این راستا بود. اکنون که در حدود هفده سال از سقوط رژیم پهلوی می گذرد، شاید بتوان جنبه های منفی و مثبت آن را در سیاست خارجی در کفه ترازو گذاشت و سبک و سنگین کرد. از جنبه های منفی آن یکی ایجاد گودالی عمیق میان ایران و کشورهای جهان سوم به ویژه کشورهای عربی و اسلامی بود که از سیاست یک جانبه شاه و روابط پنهانی او با اسرائیل به ویژه فروش نفت به آن کشور ناراضی بودند و شکایت داشتند. این اختلاف گاهی مانند زمان رویارویی جمال عبدالناصر با شاه حالت علنی و حاد پیدا کرد ولی همیشه در خفا وجود داشت. دیگری تبدیل ایران به یکی از ابزارهای سیاست امریکا در منطقه بود: لشکرکشی به ظفار، اعزام هیئت نظامی به ویتنام جنوبی، مداخله در شاخ افریقا و اعطای کمک مالی به بسیاری از کشورها به دستور واشینگتن انجام می گرفت و هیچ نفعی عاید ایران نمی کرد. به قول روزنامه لوموند: «شاه ایران از پشتیبانی قدرت های خارجی بیشتر برخوردار بود تا ملت خودش». اما جنبه های مثبت آن تلاش در حفظ آرامش در منطقه و برقراری مناسبات دوستانه با کشورهای همسایه بود: با اتحاد شوروی به دنبال تعهد به عدم واگذاری پایگاه پرتاب موشک به کشورهای دیگر در ۱۳۴۱؛ با عراق پس از امضای موافقتنامه الجزایر و حل مسئله اروندرود به نفع ایران در ۱۳۵۳؛ و با ترکیه و پاکستان از طریق همکاری در سازمان عمران منطقه ای؛ و بالاخره استرداد جزایر سه گانه دهانه خلیج فارس که از دیرباز به ایران تعلق داشت. انتشار کتاب «تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی» در بهار ۱۳۶۸، استقبالی که از آن به عمل آمد و برنده لوح تقدیر از وزارت فرهنگ و آموزش عالی شد، نگارنده را بر آن داشت که بخش هایی از مطالب آن را با اسناد و مدارک و کتاب هایی که در سال های اخیر منتشر شده است تکمیل کند و به صورت کتابی درآورد که اکنون در دست دارید.