گشایش و رهایش

پرسید ای برادر که عالم چیست؟ و آنچ نام عالم بر او فتد چه چیز است؟ و آن را چگونه صفت کنیم مر عالم را به جملگی؟ و عالم چند است؟ بیان کن تا بشناسیم.
جواب:
بدان ای برادر که نام عالم شکافته از علم است، از بهر آن که در جزوهای عالمِ جسمانی آثار علم پیداست. چنانکه گوییم نهاد عالم خود به تمام تر حکمتی است از جفت بودن چهار طبایع، هر یک با دیگری به یک روی موافق و به دیگر روی جدا بودن از او. چنانک آتش و باد به گرمی جفت اند و به تری و خشکی از یکدیگر جدا و باد و آب به تری جفت اند و به گرمی و سردی جدا. و آب با خاک به سردی جفت اند و تری و خشکی جدا. و خاک با آتش به خشکی جفت اند و به سردی و گرمی جدا. تا بدین جفتی ها که میان هر دو طبعی از طبایع هست از عالم راست ایستاده است و پراکنده می نشود. و بدان مخالفت و جدایی که میان ایشان هست با یکدیگر جنگ همی کنند و نیامیزند و یکی نشوند که اگر همی یکی شدندی، زایش عالم که نبات و حیوان است، نبودی.

گشایش و رهایش کتابی است که در آن ناصرخسرو به سی سوال درباره موضوعات مختلف پاسخ می دهد. سوالات به موضوعات مربوط به تکوین شناسی باز می گردند، از جمله این که آفریدگار قبل از خلقت چه می کرد و چگونه خداوند جاوید خلقتی مقید به زمان انجام داده است.