کتاب تاریخ تحلیلی اسلام

تاریخ تحلیلی اسلام مشهورترین کتاب دکتر سید جعفر شهیدی است که طی سالیان اخیر همواره به عنوان یک متن درسی جهت آموزش تاریخ اسلام مورد استفاده قرار گرفته است

. در این مقاله این کتاب از دو منظر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است:۱. از منظر عناصر بیرون از متن (مؤلف،‌ ناشر، خوانندگان و گفتمانی که اثر متعلق به آن است).۲. از منظر عناصر موجود در متن (عنوان،‌ ادبیات موضوع، ادبیات کتاب، محتوی، روش و کمیت اثر).از منظر اول باید اشاره کرد که تاریخ تحلیلی اسلام اثری است متعلق به گفتمان مذهبیون نواندیش. مؤلف به رغم تحقیق و تألیف و تدریس در تاریخ اسلام، دارای تحصیلات تاریخی نیست. چاپ کتاب توسط ناشرینی دولتی نیز بعید است مجالی برای خروج از تفکر حاکم بر چنین مؤسساتی باقی گذاشته باشد و نکته دیگر این که به دلیل محدودیت شرح درس تاریخ اسلام در مقایسه با مطالب این کتاب، به اغلب احتمال، بخش قابل توجهی از کتاب توسط خوانندگان آن ناخوانده باقی می ماند.اما از منظر دوم باید گفت که وجود واژه ” تحلیلی ” در عنوان کتاب، نشانگر تأثیر بینشی خاص در کار نویسنده است و نیز کوشش او برای یافتن مخاطبینی هماهنگ با این بینش، در دوره ای خاص. مؤلف در کتاب خویش ذکری از ادبیات موضوع ( Literature Review ) نکرده و وجه تمایز کار خویش از آثار مشابه را به دست نداده است. نثر کتاب سلیس و روان است، ولی گاه به جملات مبهم،‌ نادرست و حاوی حشو نیز بر می خوریم. در مواردی کاربرد واژه های نادرست و اغلاط تایپی نیز مشاهده می گردد. در پارگراف بندی کتاب نیز هیچ دقتی به عمل نیامده و اصول این کار رعایت نگردیده است.تاریخ تحلیلی اسلام گاه شامل مطالب و تحلیلهای خوب و به جا، گاه در برگیرنده مطالب و تحلیلهای نادرست و در برخی مواقع خالی از هرگونه تحلیلی است. کتاب در مواردی نیز دارای مطالبی نه چندان ضروری و در مواردی دیگر حاوی مطالبی ناسازگار با سایر سخنان مؤلف است.روش مؤلف نیز دچار مشکلاتی است؛ وی با منابع تاریخی برخوردی نقادانه ولی گاه دوگانه دارد. نقل قولها گاه مناسب و گاه طولانی و نامناسب اند. سیستم ارجاعات کتاب نیز ناهماهنگ است. نویسنده در استفاده از تصاویر نیز بی برنامه عمل کرده است. در برخورد با مخالفین مذهبی پا از دایره انصاف بیرون ننهاده است، ولی مواجهه ایشان با آرای مستشرقین منکرانه و از موضع رد و انکار است و در این باره از ملایمت قبلی اثری نیست.کمیت و حجم مطالب نیز دارای مشکلاتی است و نویسنده محترم در این باره نیز در چهارچوب خاصی عمل نکرده است.