کتاب سینمای شوروی

سینمای شوروی برای تمامی فیلم‌سازان، سینما پژوهان، دانشجویان سینما و علاقه‌مندان پروپاقرص آن واژه‌ای آشنا و البته قابل تامل است.

این ویژگی نه‌ تنها معطوف به اسامی پرافتخاری است که با شنیدن آن در ذهن هر سینما‌ دوستی متبادر می‌شوند، بلکه به‌واسطه‌ی ویژگی ایدئولوژیک بودن آن نیز هست.

از سال ۱۹۱۷ که انقلاب سرخ بلشویک‌ها به ثمر نشست و توده‌های مردم از هر صنف و نژادی، حکومت مستبد و خودکامه‌ی تزاری را سرنگون کرده و بنیاد حکومتی مبتنی بر اراده‌ی کارگران و دهقانان را بنا کردند، تا سال ۱۹۹۰ که این توهم حکومت مردم بر مردم در برابر اراده‌ی انسان‌هایی که نمی‌خواستند عده‌ای به‌زعم خود، «برگزیده‌ی خلق» به‌جای آن‌ها اندیشیده و برای تمامی شئون زندگی عمومی و خصوصی آن‌ها قانون وضع کنند، فروریخت، هنر سینما فیلم‌های زیادی را از این سرزمین به دیگر آثار خود افزود.

فیلم‌هایی با طیفی از سرخی تا سبزی.

از یک‌سو آثاری مانند اکتبر ده روزی که دنیا را تکان داد، رزمناو پوتمکین، شهروند بزرگ، مادر و مانند آن‌ها که همگی با واقع‌گرایی سوسیالیستی، سعی در روایت مستقیم یا غیرمستقیم انقلاب سرخ را داشتند، و از سوی دیگر فیلم‌هایی اساطیری یا قومی- قبیله‌ای، که راوی داستان‌های مردمانی بودند که پیش از انقلاب سرخ‌، همانند دیگر مردم دنیا به زیست طبیعی و غیرایدئولوژیک خود ادامه می‌دادند.

به رأی اغلب صاحب‌نظران و سینما پژوهان، دوران زمامداری ژوزف استالین (نیمه دهه‌ی ۱۹۲۰ تا سال ۱۹۵۳) در مقام رهبر حزب کمونیست شوروی، سخت‌ترین و البته بدترین بخش تاریخ سینمای شوروی است.

در این سال‌ها به فرمان وی هرگونه فعالیت هنری در شوروی، تحت قواعد و ضوابط دیکته شده از سوی حزب انجام می‌شد.

علاوه بر اینکه در صورت تشخیص حزب و نهادهای زیرمجموعه‌ی آن مانند پلیس مخفی، هر یک از اهالی هنر در هر پست و مسئولیتی، به جرم دشمن طبقاتی، مزدور امپریالیسم،… بودن، محکوم به بند و زندان، تبعید و یا حتی اعدام می‌شدند.

بی‌شک سینما از این قاعده مستثنا نبود به‌ویژه اینکه بلشویک‌ها نخست با استناد به جمله‌ی معروف لنین: «سینما مهم‌ترین هنر در میان همه‌ی هنرها است» و همچنین با دقت در ویژگی‌های رسانه‌ای سینما، آن را ابزاری برای جلب حمایت توده‌ها و البته مشروعیت بخشی به خود می‌دانستند.

اداره‌ی سینما، اداره‌ی دولتی صنعت فیلم و عکس، کمیته‌ی هنرها و ده‌ها اداره و کمیته و نهاد دیگر، مسئول نظارت بر تولید فیلم‌های سینمایی از آغاز ارائه‌ی طرح تا صدور مجوز اکران آن‌ها بودند.

از سوی دیگر حزب کمونیست از آغاز دوره‌ی استالین، سیاست «سینما برای توده‌های میلیونی مردم» را به‌عنوان استراتژی کلی تولیدات سینمایی کشور اعلام کرد.

حال چگونه یک کارگردان می‌توانست با وجود این‌همه نظارت و باید و نباید، با تکیه بر خلاقیت خود فیلمی عامه‌ پسند و درعین‌حال دارای ارزش‌های ایدئولوژی کمونیسم و استالینیسم تولید کند، خود امری دیگر است.

البته در این میان نباید از توانایی‌های هنری کارگردانانی همچون آیزنشتاین، پودوفکین، کولشوف، ورتوف و برخی دیگر غافل ماند؛ چراکه این عده تا حد امکان خلاقیت خود را حتی در ساختن فیلم‌های فرمایشی نیز بکار برده و آثاری از خود برجای گذاشتند که هنوز هم سرمشق بسیاری از فیلم‌سازان جهان است.

بهر روی آن دوران هر چه بود به پایان رسید و سینمای شوروی پس‌ از آن توانست قابلیت‌ها و ویژگی‌های خود در هنر سینما را به جهانیان نشان دهد؛ اما بررسی جنبه‌های مختلف صنعت سینمای شوروی ازجمله؛ فرآیند تولید، اختصاص بودجه، فیلم‌نامه، آموزش، استودیوهای فیلم‌سازی، نهادهای نظارتی و… خود پژوهشی ضروری برای تمامی سینما گران، دانشجویان سینما و سینما دوستان است که آقای ژامی میلر آن را به انجام رسانده و در این کتاب گرد هم آورده است.

به جرئت می‌توان این کتاب را یکی از نادر کتاب‌هایی دانست که تاکنون در زمینه‌ی سینمای شوروی و مسائل مربوط به آن در دوره‌ی حکومت استالین نگاشته شده است.