کتاب شناخت عرفان و عارفان ایرانی

تصوف‌ کردن و عرفان‌ در همه‌ی‌ ادیان‌ و مذاهب‌ و حتی‌ مکاتب‌ فلسفی‌ کم‌ و زیاد وجود دارد. و بعد از این‌ همه‌ تحقیقات‌ که‌ درباره‌ی‌ پیداشدن‌ صوفی‌گری‌ و درویشی‌ و عرفان‌ انجام‌ شده‌، هنوز هیچ‌کس‌ نتوانسته‌ بگوید که‌ منشأ اصلی‌ تصوف‌ اسلامی‌ و ایرانی‌ چیست‌ و یا کجاست‌؟ این‌ امر، به‌ چند دلیل‌ به‌ وجود آمده‌ است‌ که‌ در ادامه‌ به‌ آن‌ می‌پردازیم‌. این کتاب، با پیشگفتاری از مولف و دو نامه از «سید محمد علی جمالزاده» درباره این اثر آغاز می شود. …در هر یک‌ از مذاهب‌ و ادیان‌ نشانه‌هایی‌ از زهد و پرهیزگاری‌ و بی‌اعتنایی‌ به‌ امور مادی‌ و انصراف‌ و بی‌توجهی‌ به‌ دنیا آمده‌ است‌، و شاید بتوان‌ گفت‌ که‌: یکی‌ از خصوصیات‌ عمومی‌ ادیان‌ و مذاهب‌ همین‌ توجه‌ به‌ امور معنوی‌ و تحقیر دنیا و مظاهر مادی‌ است‌؛ نهایت‌ آنکه‌ در برخی‌ ادیان‌ مانند دین‌ موسوی‌ نشانه‌های‌ این‌ مطلب‌ اندک‌ است‌، ولی‌ در بعضی‌ آیینها مانند مسیحیت‌ و آیین‌ بودایی‌ و تائوگرایی‌ و دیگران‌ این‌ مطلب‌ قوی‌تر است‌. در تورات‌ و انجیل‌ و کلمات‌ مأثور از بودا و لائوتسه‌ و مانی‌ و مزدک‌ مطالب‌ زیادی‌ توان‌ یافت‌ که‌ موید این‌ نکته‌ است‌. البته‌ زهد و پارسایی‌ تنها نشانه‌ی‌ صوفی‌گری‌ نیست‌ و امور بسیاری‌ در این‌ باره‌ به‌ جز زهد دخالت‌ دارد، اما پیداشدن‌ آن‌ یعنی‌ زهد بی‌شک‌ یکی‌ از بزرگ‌ترین‌ انگیزه‌های‌ توجه‌ به‌ عرفان‌ و تصوف‌ و مایه‌ی‌ دل‌کندن‌ از زندگانی‌ پرشور و شر دنیا و دل‌بستن‌ به‌ خدا و امور معنوی‌ شد. قراین‌ و شواهد بسیار هست‌ که‌ معلوم‌ می‌کند، در میان‌ یهود از خیلی‌ پیش‌ آشنایی‌ با عرفان‌ وجود داشته‌ است‌، و این‌ میراث‌ قدیم‌، اساس‌ فکر فرقه‌هایی‌ شد که‌ بعدها عرفان‌ قوم‌ یهود را پختگی‌ و کمال‌ بخشیدند؛ و از آن‌ جمله‌ فلسطینیان‌ یا فرقه‌ی‌ ربانیم‌ است‌ که‌ تعالیم‌ آنها در تلمود لوه‌گر است‌ و نیز فرقه‌ی‌ یهود اسکندریه‌ که‌ عرفان‌ یهود را با روش‌ حکیمان‌ یونان‌ در آمیختند. و از همه‌ بالاتر حکمت‌ اسکندرانی‌ افلوطین‌ که‌ مظهر کاملی‌ از عرفان‌، و ترکیبی‌ از حکمت‌ افلاطون‌ و علم‌ کلام‌ یهود و دیگر عوامل‌ است‌. حکمت‌ گنوسی‌ نیز نوعی‌ عرفان‌ به‌ شمار می‌رود. و آن‌ نیز در حقیقت‌ عرفان‌ شرقی‌ پیش‌ از روزگار عیسی‌ است‌ که‌ در اوایل‌ تاریخ‌ میلادی‌ با آیین‌ مسیحی‌ در آمیخت‌ و رنگ‌ مسیحیت‌ به‌ خود گرفت‌، که‌ منشأ و مأخذ آن‌ نیز – مانند مأخذ و منشأ صوفی‌گری‌ اسلامی‌ و ایرانی‌ مورد اختلاف‌ پژوهشگران‌ است‌ – و برخی‌ از اهل‌ تحقیق‌ آن‌ را از عقاید یهود پیش‌ از روزگار عیسی‌، و برخی‌ برگرفته‌ از افکار معنوی‌ مصریان‌ یا ایرانیان‌ قدیم‌ می‌دانند. عرفان‌ ترسایی‌ نیز دنباله‌ عرفان‌ یهود است‌. و گفته‌اند: ریشه‌ و اساس‌ این‌ تعلیم‌ عرفانی‌ را در زندگانی‌ خود مسیح‌ و حواریان‌ او، در روح‌القدس‌، در انجیل‌ یوحنا، و در اعمال‌ رسولان‌ می‌توان‌ یافت‌. گذشته‌ از این‌ غسل‌ تعمید و عشاء ربانی‌ و قیام‌ مردگان‌ نیز خود از عناصر عرفانی‌ خالی‌ نیست‌. …