جزء از کل

برنده جایزه ی NSW Premier سال 2009

نقد و بررسی کتاب جز از کل

جز از کل اولین کار بزرگ استیو تولتز، نویسنده اهل سیدنی استرالیا است که با خویی مردم‌گریز احساسات را بروز می‌دهد، داستانی طولانی از پدر و پسری که قاره‌ها را می‌پیماید و فراوان به گذشتگان اشاره می‌کند.

جیمز وود اصطلاح «رئالیسم هیستریک» را به عنوان نقدی بر رمان دندان‌های سفید اثر زیدی اسمیت (2000) ابداع و بیان کرد: «داستان‌ها و شاخه‌هایی از داستان‌های فرعی در هر صفحه از کتاب سبز شده‌اند». این نقد به رمان جز از کل نیز وارد است، اما مفهوم  نقد رئالیسم هیستریک وود این است که روال داستان منظم به پیش نرود و بعضاً متوقف شود که در اینجا چنین نیست. جز از کل با داستان‌های فرعی بی‌شمار و دور از ذهن، شبیه داستانی مضحک و بی‌انسجام است، اما تولتز در آن عمیق‌ترین پرسش‌های خودخواهی و دسیسه‌های کثیف جامعه را بررسی می‌کند. به هر ترتیب، این مضحک بودن واقعیت را تأثیرگذارتر می‌کند.

اما باید این باور را فراموش کنید. جاسپر در ابتدا فاش می‌کند که پدر و عمویش منفورترین و محبوب‌ترین مردان استرالیا هستند. او اغراق نمی‌کند: چیزهای زیادی برای عشق و تنفر وجود دارد. در میان نقل داستان این دو برادر که تفاوت‌هایشان در هر تصمیمی منعکس و تقویت می‌شود، جاسپر داستان زندگی خود را بیان می‌کند. یکی از آنها به سمت مرگ می‌شتابد اما از چنگ آن می‌گریزد و دیگری از ترس مرگ به خود می‌لرزد.

تری، عموی جاسپر، زمانی به دنیا می‌آید که مارتین، پدر جاسپر، در کما است. وقتی مارتین بالاخره به هوش می‌آید می‌آید، این دو برادر از بسیاری جهات نقطه مقابل یکدیگر هستند. تری تبدیل به قهرمانی برای استرالیایی‌ها شده است: ورزشکاری نابغه و یک قهرمان مردمی جنایتکار (اهداف او ستاره‌های ورزشی ریاکار هستند). از سوی دیگر، مارتین فیلسوفی است که با افسردگی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

مثل سواری با ترن هوایی و انحراف در جهات مختلف: این دو نفر یک لابیرنت می‌سازند، کتاب «راهنمای جنایت» را منتشر می‌کنند، یک کلاب را اداره می‌کنند، از شهروندان عادی میلیونر می‌سازند و… . طرح داستان پیچیده‌تر از آن است که بتوان خلاصه‌ای شسته‌ورفته از آن نوشت. هرچند تری یکی از شخصیت‌های اصلی است، اما زیربنای داستان کشمکش مداوم جاسپر و مارتین برای پذیرش و درک یکدیگر است.

نوشته‌های تولتز مملو از تصاویر بدیع و به دنبال آنها حواشی خنده‌دار است: «سپس مانند یک ببر کارتونی از کلاس درس بیرون پرید. مردم وقتی غافلگیر می‌شوند مانند کودکان رفتار می‌کنند و عوضی‌ها هم از این قاعده مستثنی نیستند». هم طرح داستان و هم ترکیب گونه‌ها و اصالت نوشته، دلچسب است. تولتز که آشکارا عاشق زبان است، هر پاراگراف را برای سرگرمی نوشته است، فقط نمی‌خوانیم تا بفهمیم بعد چه اتفاقی می‌افتد.

با این وجود، جاسپر که مشغول نوشتن خاطرات این کتاب است در یکجا اقرار می‌کند: «من صفحات سفید را دوست دارم – از پر کردن آنها شرمنده می‌شوم». شک کردن که در مورد نویسنده نیز صادق است؛ چیزهای زیادی برای گفتن وجود دارد، همانند این کودک که یک‌نفس و بی‌وقفه وقایع روزش را بازگو می‌کند و در پایان دیگر انرژی اولیه را ندارد. سرعت بی‌امان آن، همراه با حس شوخی، به از دست رفتن رابطه صمیمیت نویسنده و مخاطب ختم می‌شود و در مواقعی همدلی با شخصیت‌ها دشوار می‌شود.

بچه‌ها ممکن است در نهایت شبیه والدینشان به نظر برسند؛ جاسپر و پدرش نیز که بخش‌های مختلف کتاب را روایت می‌کنند، طرز سخن گفتن مشابهی دارند که به بخش‌های کتاب لحنی یکنواخت می‌دهد. البته با در نظر گرفتن کلیت کتاب جز از کل که حجمش رمان تریسترام شندی (1759- 1759) اثر لورنس استرن و حتی رمان شوخی بی‌نهایت اثر دیوید فاستر والاس (1996) را تداعی می‌کند و شتابش یادآور آثار کرت وانه‌گت است، این موضوع تا حد زیادی فراموش می‌شود. برای علاقمندان، تا حدودی شبیه به رمان مباحث ویژه در فیزیک فجایع (2006) اثر ماریشا پسل، ارجاعات کتابی زیادی وجود دارد که می‌توان از آنها لذت برد، کتاب‌های بی‌شماری که مادر مارتین زمانی که او در کما بود با صبر و حوصله برایش می‌خواند، به خورد روحش رفته بودند. متأسفانه ما درک زیادی از مادر مارتین نداریم و به طور کلی در این کتاب زنان به اندازه مردان جذاب نیستند، حتی در قسمت‌های کمتری حضور دارند. به خصوص در رابطه با عشق، به سختی می‌توان درک روشنی از کارولین به دست آورد، او در پایان رمان فردی متفاوت به نظر می‌رسد.

به هر حال، چیزی که ماندگار است، حس بزرگی کتاب از نظر حجم، جاه‌طلبی، تأثیر و صحنه‌های بسیار متفاوتی است که ترکیب کلی داستان را ایجاد می‌کنند، هر کدام به نوعی به‌یادماندنی است. در یکی از این تفاوت‌های داستانی خنده‌دار، مارتین تلاش می‌کند کتابی را منتشر کند اما چندان موفقیت نمی‌شود که تولتز از آن برای کنایه زدن به صنعت نشر استرالیا استفاده می‌کند. مارتین روزهای سپری‌شده در اتاق انتظار ناشران را بازگو می‌کند. در یکی از آنها، او دست‌نویس‌هایش را با نویسنده‌ دیگری عوض می‌کند و وقتی سرانجام آنها را بی‌نتیجه تحویل می‌گیرند، فقط به ساعت‌هایشان نگاه می‌کنند. کتاب مملو از چنین تصاویری است.

جز از کل پاسپورت بین‌المللی دارد، در فرانسه و تایلند و همچنین در استرالیا منتشر می‌شود، اما حس شوخ‌طبعی آن به وضوح استرالیایی است، اینکه استرالیایی بودن و زندگی در آنجا چه احساسی دارد، در همه صفحات تکرار می‌شود. «زندگی در استرالیا مانند داشتن یک اتاق خواب دوردست در یک خانه بسیار بزرگ است». فلسفه عشق پُرشور و تفننی نیز در میان است: «اگر کل دنیا را بدوید و تمام چوب‌ها را با ورقه‌ای ظریف و شفاف بپوشانید، فقط برای اینکه دیگر خراشه‌ای در دست او نرود، این نامش عشق است». جز از کل تلاش می‌کند تا از خیلی چیزها فرار کند و در بیشتر موارد موفق می‌شود. جذاب و خنده‌دار و جسور و بی‌پروا است و طبع جدید و مهیجی دارد.