کتاب سفرنامه ی ابن فطومه

اگرچه منقدان ادبی محفوظ را « صوفی ریالیست» نام گذاری کرده اند، اما به واقع او داستان تخیلی «سفرنامه ابن فطومه» را با زبانی رمزآلود و هنرمندانه و با درونمایه از صوفیانه نوشته، به گونه ای که خواننده احساس می کند که زبان ادبی پررمز و راز آن را، از منظومه «منطق الطیر» عطار الهام گرفته است. اگر بخواهیم در یک جمله نجیب محفوظ را به خوانندۀ ایرانی معرفی کنیم باید بگوییم «محفوظ بیشتر متفکر است تا روایتگر». مطالعات، رشته تحصیلی (فلسفه) و عادات نویسندگی او گواه همین مطلب است. گاه بین خلق دو اثر او چند سال فاصله افتاده و مشغولیت او در این فاصلۀ زمانی فقط مطالعه و تفکر بوده است. اندیشه ­ورزی در حوزه دین، سیاست، طبقات جوامع، استعمار، نظریه­ های اجتماعی و روانشناسی، خلقت بشر، آیندۀ انسان، پایان جهان و حتی موضوعاتی چون داروینیسم و تکامل، موضوعاتی است که به روشنی در رمان ­های محفوظ دیده می­شود. از آن بالاتر، موضع­ گیری این رمان ­نویس در قبال این مسائل فکری، فلسفی و متافیزیکی هر خواننده­ای را به فکر فرو می ­برد. این اندیشه ­ورزی محفوظ حتی در اثر کلاسیک او یعنی «سه ­گانه قاهره» نیز بسیار بارز و برجسته است. محفوظ از این جهت بیش آنکه متعلق به جریان داستان ­نویسی در جهان عرب باشد به جریان داستان­ نویسی جهان تعلق دارد و او را نمی ­توان با هیچ نویسنده عربی مقایسه کرد.